Tamme kastanje
Oorsprong, naam, kenmerken, soorten, gebruik van hout en kastanjes
Tamme kastanje (Castanea sativa)
Na deze warme zomer is het goed mogelijk dat we dit jaar in het bos gevulde bolsters van de tamme kastanje kunnen vinden. Meestal is dit namelijk niet het geval omdat de tamme kastanje veel zomerse zon nodig heeft om zijn vruchten tot rijping te laten komen. De stekelige bolsters barsten open, als ze rijp zijn, en vallen omlaag.
Wij noemen de vruchten kastanjes omdat zij op die van de paardekastanje lijken. Toch zijn zij geen familie van elkaar. Tamme kastanjes zijn verwant aan beuken en eiken en worden onder gunstige omstandigheden 200 – 300 jaar oud. In Zuid-Europa kunnen we enorme exemplaren vinden met een stamomtrek van meer dan 20 m . De oudste en grootste boom staat op Sicilië op de helling van de Etna. Eigenlijk zijn het 3 kastanjebomen die met elkaar vergroeid zijn. Zij hebben een omtrek van 62 m en zijn 2000 tot 4000 jaar oud.
Herkomst
Tamme kastanje is inheems in Zuid-Europa, Noord-Afrika en West-Azië. Daar groeit hij in mediterrane eikenbossen in gebieden met warme zomers en zachte winters, meestal op silicaathoudend gesteente. Ten noorden van de Alpen is het een oude cultuurplant en vaak verwilderd.
Men heeft altijd verondersteld dat de Romeinen de tamme kastanje naar Noord-Europa gebracht hebben. Volgens nieuwe onderzoekingen groeide hij daar al tijdens het late ijzertijdperk rond 200 voor Christus. Waarschijnlijk hebben de Kelten de lekkere vruchten meegenomen en voor verspreiding gezorgd. Dat lukte vooral in de warmere gebieden van het Rijndal. Later gingen de Romeinen de tamme kastanje steeds vaker verbouwen om hun legioenen van voedsel te voorzien. In middeleeuwse kloostertuinen werd hij doelgericht aangeplant.
In Zuid-Engeland staan heel grote exemplaren. In Noord-Amerika zijn de aaneengesloten bossen van de Amerikaanse tamme kastanje (Castanea dendata) door de kastanjepest voor het grootste deel verdwenen.
Bij ons vind je tamme kastanjebomen in het bos, in parken en langs oude oprijlanen. Na een warme zomer kunnen wij de vruchten oprapen, maar meestal zitten in de bolsters slechts ongevulde hulsjes.
Naamgeving.
Zijn naam heeft de tamme kastanje waarschijnlijk te danken aan de Griekse stadKastanéia in Pontus, een historische landstreek aan de kust van het Zwarte Meer, waar men hem op grote schaal cultiveerde. De Romeinen veranderden zijn naam inCastanea. Het woord sativa betekent gecultiveerd, nuttig of verzadigend.
Plantkenmerken
De tamme kastanje is gemakkelijk herkenbaar aan de lange, grof gezaagde bladeren. Men noemt dit ook lancetvormige bladeren. Deze zijn glanzend donkergroen aan de bovenzijde. De onderzijde is ietsje lichter. Na het uitlopen van de bladeren verschijnen de hoofdjesjachtige mannelijke bloemen die als een parelsnoer aan rechtopstaande, lange katjes zitten. De vrouwelijke bloemen bevinden zich aan de basis van de katjes, omgeven door een groene, schubachtig bebladerde vruchtbeker. Kevertjes, vliegen en bijen zijn de bestuivers van de tamme kastanje. Van de mannelijke bloemen gaat een geur uit die kevers aanlokt, en op de stempel bevindt zich een zoetsmakend druppeltje nectar. Aan de rijpe vrucht blijft vaal de mannelijke, aarvormige bloeiwijze zitten.
De vruchten zijn leerachtige, glanzend bruine nootjes. Meestal zitten er drie bijeen in een geelbruine, gestakelde vrij grote vruchtbeker (cupola). Deze openen zich met 4 kleppen. De stekels zijn een soort afweerwapen tegen de voortijdige aanval door vogels en eekhoorns.
Meerstammigheid is een bekend verschijnsel bij de tamme kastanje.
Soorten
De meeste soorten zijn niet geschikt voor een kleine tuin. Maar er zijn ook klein blijvende soorten. Die hebben meestal bont blad, waardoor de groei geremd wordt.
Castanea sativa ‘Glabra’ heeft groot donkergroen, ‘Asplenifolia’ diep ingesneden blad.
‘Argenta variegata’ verrast met wit gerand, ‘Variegata’ met geel gerand blad.
Castanea alnifolia is niet winterhard en wordt 20 tot 50 cm hoog.
Castanea ‘Henryi’ uit China is resistent tegen kastanjepest.
Er zijn ook speciaal gekweekte en geënte bomen die grotere kastanjes leveren, meestal één per bolster.
Gebruik
Het hout van de tamme kastanje is fijnvezelig en zeer goed bestand tegen vocht. Het is houdbaarder dan eikenhout en daarom zeer geschikt voor het vervaardigen van tuinmeubels, bruggen, steunpalen, druivenstruiken en vaten. In vroegere tijden noemde men de vruchten ‘aardappel van de armen’. Ook eekhoorntjes, Vlaamse gaaien, kraaien, muizen en wilde zwijnen zijn dol op de ‘kastanjes’. Zij zorgen ervoor dat de bomen zich in het wild kunnen verspreiden.
De Italiaanse boeren maakten en maken nog steeds dankbaar gebruik van de vruchten als voedingsmiddel. Ook nu nog weet men de culinaire kwaliteiten van de kastanjes te waarderen. Het verzamelen en verwerken van kastanjes (de castagnatura) begint in Italië op 29 september (de dag van San Michele) en duurt tot 11 november (de dag van San Martino).
Bijen verwerken de nectar van de bloemen tot een donkere, lekkere honing. Door zijn hoog gehalte aan fruitsuiker blijft hij lang vloeibaar.
In steden zoals Wenen, Zürich en Parijs worden tijdens herfst en winter op straat gepofte kastanjes verkocht, de ‘maronen’of ‘marrons’. Lekker zijn ook gekookte of gesuikerde kastanjes.
De zaden van de tamme kastanje hebben eeuwenlang miljoenen Italianen in leven gehouden, vooral in de berggebieden. Wanneer graanoogsten mislukten of plunderende legers door het land trokken, beschermde de tamme kastanje het volk tegen honger en kou.
De zaden zijn zeer voedzaam (zetmeel, proteïne, suiker en vitamines Bi, B2 en vooral C). Zij worden vaak gegeten bij spruitjes en wildgerechten. In de Franse Ardèche wordt er een zoete puree van gemaakt (crème des marrons). Deze wordt als toetje of broodbeleg gebruikt.
Tamme Kastanje
Castanea sativa (Latijn)
Sweet chestnut (Engels)
Châteigner (Frans)
Eßkastanie of Maronenbaum (Duits)
Fagaceae – beukenfamilie
